Απο το άλας της ζωής στον φυσιολογικό ορό: Η ιστορία του χλωριούχου Νατρίου

Το 1740, ο φαρμακοποιός G. Rouelle απογείωσε την χημική και φαρμακευτικη σκέψη εγκαινιάζοντας έναν καινούργιο όρο που έμελλε να παραμείνει μέχρι σήμερα σε κάθε σύγγραμμα που εμπεριέχει χημική ορολογία. Ο όρος αυτός ηταν η λέξη άλας. Ο Rouelle χρησιμοποίησε το όρο άλας, για να περιγράψει κάθε ουσία που παράγεται από την χημική αντίδραση ενός οξέος με μια βάση.

Το χλωριούχο Νάτριο (NaCl) είναι η χημική ονομασία για το μαγειρικό αλάτι, μολονότι οι δυο έννοιες δεν ταυτίζονται απόλυτα . Ο λόγος είναι ότι το μαγειρικό αλάτι περιέχει χλωριούχο Νάτριο μαζί με προσμίξεις άλλων αλάτων που είναι ευδιάλυτα στο νερό. Το χλωριούχο Νάτριο, είναι ένα άλας που παράγεται από την χημική αντίδραση του υδροχλωρικού οξέως με την ισχυρή βάση καυστικό Νάτριο σύμφωνα με την αντίδραση του Rouelle :

HCl + NaOH → NaCl + H2O
Οξυ + βάση →άλας + νερό

Αποτελεί μια από τις αρχαιότερες χημικές ενώσεις που ανακαλύφθηκαν από τον άνθρωπο, και η παρουσία του έχει συνδεθεί στενά με την θρησκεία, την πολιτική, την οικονομική , την Χημεία, την Φαρμακευτική, και ως εκ τούτου την Ιατρική.

Η βίβλος κάνει συχνότατη χρήση (τουλάχιστον 30 φορές ) της ονομασίας του αλατιού. Οι κυριότερες από τις παραπομπές αυτές, κατά την προσωπική άποψη του συγγραφέα, είναι η περιγραφή της στήλης άλατος της γυναίκας του Λωτ , ο υπαινιγμός του Ιώβ για την άξια και την νοστιμιά του κατά τη διάρκεια της δοκιμασίας του,(Ιώβ, 5:6), και η προσφώνηση του Ιησού για τους μαθητές του, και κατά συνέπεια για τους μελλοντικούς Χριστιανούς ότι αυτοί αποτελούν το αλάτι της ζωής (κατά Ματθαίον , 5 : 13). Οι Εβραίοι έκλειναν τις συναλλαγές τους ανταλλάσσοντας αλάτι μεταξύ τους.

Η πρώτη περιγραφή της Παρασκευής και χρήσης του, μας έρχεται από τους Κινέζους. Η αρχαιολογική έρευνα, έφερε στην επιφάνεια τον κινεζικό πάπυρο του Pang –Tao-Kan-Mud, που χρονολογείται το 2700 πχ. Ο πάπυρος αυτός περιλαμβάνει μεταξύ άλλων , τις δυο βασικές μεθόδους Παρασκευής του ,οι οποίες ελάχιστα διαφέρουν από τις σημερινές μεθόδους, καθώς και βασικά στοιχεία της φαρμακολογίας του.

Η ιατρική χρήση του αλατιού ήταν γνωστή στους Αιγυπτίους, οι οποίοι το χρησιμοποιούσαν εκτός των άλλων, και για την ταρίχευση. Ο πάπυρος του Ebers (1600 πΧ) περιγράφει πολλές συνταγές βασισμένες στο χλωριούχο Νάτριο, για την παρασκευή καθαρτικών και αντιμικροβιακων σκευασμάτων. Το χρησιμοποιούσαν επίσης για τον έλεγχο της αιμορραγίας, και , με τη μορφή κολπικού υπόθετου, για να επιταχύνουν την διαδικασία της γέννας.

Οι αρχαίοι Έλληνες είχαν επίσης εξωραΐσει την ύπαρξη του αλατιού. Ο Όμηρος το αποκαλούσε θεϊκό, άποψη που μάλλον δανείστηκε αργότερα ο Πλάτωνας όταν έλεγε ότι το αλάτι είναι η ουσία που αγαπήθηκε από τους θεούς. Στις θυσίες τους προς τους θεούς, συνήθιζαν να πετάνε αλάτι πάνω από τα θυσιαζομενα ζώα, γεγονός που οδήγησε αργότερα στην δημιουργία της δεισιδαιμονίας της κακοτυχίας εάν πέσει αλάτι από τα χέρια κάποιου .

Οι Αρχαίοι Έλληνες είχαν παρατηρήσει ότι η λήψη αλατιού με την τροφή, επηρέαζε βασικές λειτουργίες του σώματος όπως η πέψη και απέκκριση. Το αλάτι όμως αναδείχθηκε πλήρως σε φάρμακο από τον Ιπποκράτη (460πΧ), στα κείμενα του οποίου σώζονται αρκετές συνταγές με αλάτι. Έτσι, οι συνταγές αυτές περιγράφονται ως αποχρεμπτικές. Ένα μείγμα από νερό, αλάτι και ξύδι περιγράφεται ως εμετικό. Η κατάποση ενός μείγματος που αποτελούνταν κατά δυο τρίτα από γάλα αγελάδας και ένα τρίτο αλατόνερο, προτεινόταν ως αγωγή για τις νόσους του σπλήνα. Ένα μείγμα από αλάτι και μέλι εφαρμοζόταν τοπικά για τον καθαρισμό των ελκών του δέρματος. Ο Ιπποκράτης αναφέρει επίσης την εισπνοή ατμών από θαλασσινό νερό σαν ένα μέσο ανακούφισης από τα συμπτώματα του αναπνευστικού. Ο μεγάλος Έλληνας φαρμακοποιός και ιατρός Διοσκουρίδης (100μΧ) περιγράφει στο έργο του περί ύλης Ιατρικής (de materia medica) τις φαρμακευτικές εφαρμογές του αλατιού σαν εμετικό, τυλοφθόρο και καθαρτικό. Αργότερα ο Γαληνός (129-200μΧ), ανασκοπώντας όλες τις παρατηρήσεις των προηγούμενων, προσθέτει και τις κατάλληλες φαρμακοτεχνικές μορφές με βάση το αλάτι οι οποίες συμπεριλαμβάνουν τα πλύματα, τα υπόθετα , τα ενεματα (κλύσματα) τα έλαια και τις αλοιφές. Ο Γαληνός προσθέτει στο αλάτι και νέες ενδείξεις όπως η απώλεια υγρών, οι λοιμώξεις οι δερματοπάθειες και οι παθήσεις του αυτιού.

Την εποχή του Γαληνού η Ρωμαϊκή αυτοκρατορία είχε καταφέρει χάρις τον Ελληνικό πολιτισμό και το Ρωμαϊκό δίκαιο να δημιουργήσει το mare nostrum. Η συντήρηση της αυτοκρατορίας γινόταν χάρις στην προστασία που της παρείχαν οι λεγεώνες της. Ένα μέρος της πληρωμής των Λεγεωνάριων ήταν και το αλάτι. (Sal). Λόγω αυτού του ιδιόρρυθμου τρόπου πληρωμής, που δείχνει την οικονομική άξια του αλατιού την εποχή εκείνη, καθιερώθηκε στα Αγγλικά ο όρος Salary που σημαίνει μισθός, και προέρχεται όπως βλέπουμε από την εξέλιξη της λατινικής λέξης Sal που σημαίνει αλάτι. Η λέξη στρατιώτης αποδίδεται στα αγγλικά ως Soldier, στα γαλλικά ως soldat αι στα ιταλικά ως soldato ακριβώς λόγω του τρόπου πληρωμής των λεγεωνάριων με αλάτι!


Οκτακόσια χρόνια μετά την εποχή του Γαληνού, ο άραβας Ιατρός Αβικέννας ( 980-1037μΧ) έθετε τις βάσεις της σύγχρονης Ιατρικής. Ο Αβικέννας χρησιμοποιούσε επίσης αλάτι στις συνταγές του. Ο Αβικέννας ήταν αυτός που επισήμανε ότι το θαλασσινό αλάτι έχει προσμίξεις ιωδίου.

Στο μεταξύ ο μεσαίωνας προχωρούσε, και μαζί με αυτό πλήθαιναν οι αλχημιστές. Το αλάτι είχε ιδιάζουσα θέση στους Αλχημιστές που το συμβόλιζαν με ένα τετράγωνο για να παριστά την τετράγωνη λογική και την ισορροπία. Τον ενδέκατο αιώνα μΧ ιδρύεται το πρώτο Ιατρικό Πανεπιστήμιο, η σχολή του Salerno. Η σχολή συνέχισε την χρήση του αλατιού, προσθέτοντας και δυο νέες ενδείξεις, την αναλγητική και την αντιπυρετική. Η σχολή του Salerno όμως, έμεινε γνωστή στην ιστορία του αλατιού διότι δημοσίευσε για πρώτη φορά τον κίνδυνο που υφίσταται από την υπερβολική κατανάλωση αλατιού: «Το αλάτι καταστρέφει το σπέρμα και την όραση, κάνει τον άνθρωπο χοντρό και πλαδαρό, δύστροπο, ψωριάρη, ωχρό και ρυτιδιασμένο…..»

Ο Αλχημιστής Παρακελσος (1493-1541) αποτελεί το άτομο που η Φαρμακευτική Ιστορία θα πρέπει να μνημονεύει συνεχώς, διότι λόγω των πεποιθήσεων του ότι η νόσος προέρχεται από εξωτερικούς παράγοντες, πίστευε ότι η θεραπεία της θα πρέπει να γίνει με την χρησιμοποίηση χημικών ουσιών οι οποίες εξουδετερώνουν τους παράγοντες αυτούς. Ο Παρακελσος, ήταν ο πρώτος που περιέγραψε το μηχανισμό της διουρητικής δράσης που προκαλείται λόγω της κατανάλωσης του άλατος, καθώς και τα φαινόμενα που σήμερα αποκαλούμε με τον όρο ‘κατακράτηση Νατρίου΄. Περιέγραψε επίσης συνταγές βασισμένες στο αλάτι για την αντιμετώπιση της δυσκοιλιότητας. Το 1644 ο ανθρωπος που εισήγαγε την χρήση του ζυγού στην Χημεία και την φαρμακευτικη, ο Johan Baptista Van Helmont, ανακάλυψε την ύπαρξη του Χλωριούχου Νατρίου στα ανθρώπινα ούρα, και κατάφερε να το απομονώσει από αυτά. Στην πορεία της μετάβασης από την Αλχημεία στην Χημεία και την φαρμακευτική, ο φαρμακοποιός Rudolf Glauber ( 1604-1664) κατόρθωσε να παρασκευάσει υδροχλωρικό οξυ ρίχνοντας χλωριούχο νάτριο στο θειικό οξυ. Τότε το αλάτι άρχισε να μελετάται ακόμη πιο εκτεταμένα από τους αλχημιστές ως τελευταία λύση για την παρασκευή του χρυσού, χωρίς όμως αποτέλεσμα.

Με την πτώση της Αλχημείας, παρατηρείται μια κάθετη πτώση του ενδιαφέροντος των χημικών για το αλάτι, ενώ αντίθετα οι φαρμακοποιοί που ασχολήθηκαν με την Αλχημεία πειραματίζονταν συνεχώς με αυτό. Τα φαρμακεία του 16ου αιώνα μνημόνευαν συνεχώς την προέλευση του αλατιού τους, οι τιμές του οποίου ήταν εξαιρετικά υψηλές. Αντίστοιχα υψηλή όμως ήταν και η φήμη του. Το 1774 ο φαρμακοποιός Paulini δημοσιεύει ένα βιβλίο που στην κυριολεξία «όλα τα έσφαζε και όλα τα μαχαίρωνε»! Aπό ούρα αγελάδας και περιττώματα, μέχρι αίμα νυχτερίδας κλπ. Κοινό συστατικό των περισσότερων από αυτές τις συνταγές ήταν το αλάτι.

Η σημασία της προέλευσης του αλατιού (ορυκτό η προϊoν εξάτμισης από τις αλυκές) εμφανίζεται μέχρι και την Φαρμακοποιία του 1833 στην Γερμανία. Από το 1850 και μετά, έπαψε να αναφέρεται η προέλευση του, λόγω του προσδιορισμού της χημικής του δομής. Τα δυο άτομα που συνθέτουν το αλάτι, είναι το Νάτριο και το Χλώριο, Το μεν Νάτριο απομονώθηκε σε καθαρή μορφή από τον Davy το 1807 με ηλεκτρόλυση, το δε Χλώριο από τον Σουηδό φαρμακοποιό Scheele το 1774, χωρίς όμως να πειραματιστεί με χλωριούχο νάτριο για την ανακάλυψη αυτή.

Εκείνος που υποπτεύθηκε ότι το αλάτι περιέχει Νάτριο , ήταν ο νοσοκομειακός φαρμακοποιός και κατόπιν χημικός Stahl (1660-1734), γνωστός για την θεωρία του φλογιστού. Ο άνθρωπος όμως που υπέδειξε ότι το αλάτι περιέχει Χλώριο, ήταν ο Γάλλος φαρμακοποιός Nicolas Leblanc το 1791. Tην εποχή εκείνη, η Γαλλική κυβέρνηση έψαχνε απεγνωσμένα να ανακαλύψει φτηνό τρόπο για την παραγωγή σόδας που την χρησιμοποιούσαν στην βιομηχανία των υφασμάτων.

O Leblanc θέρμανε το αλάτι προσθέτοντας θειικό οξύ. Το αποτέλεσμα ήταν να απελευθερωθεί αέριο υδροχλώριο. Στην συνεχεία πρόσθεσε στο υπόλειμμα ανθρακικό ασβέστιο , το οποίο αντέδρασε με το θειικό νάτριο του υπολείμματος και παρηχθηκε η σόδα. Με τον τρόπο αυτό, ο Leblanc που έγινε πάμπλουτος διότι κέρδισε έτσι το βραβείο της Γαλλικής κυβέρνησης που ήταν 100 χιλιάδες Γαλλικά φράγκα, έκανε μια από τις πιο σημαντικές τομές στην ιστορία της βιομηχανικής επανάστασης. Το αποτέλεσμα των ανακαλύψεων του Leblanc αναπτέρωσε το ενδιαφέρον των χημικών για την ουσία αυτή, γεγονός που οδήγησε αργότερα στις θεωρίες του ιοντικού δεσμού και της διάστασης των μορίων των αλάτων σε ιόντα παρουσία νερού, που διατυπώθηκαν από τον Arrhenius.

Όσοι φαρμακοποιοί της εποχής δεν είχαν ανάλογη τύχη με τον Leblanc, συνιστούσαν από τα φαρμακεία τους την χρήση του Χλωριούχου Νατρίου για την καταπολέμηση των γαστρεντερικων διαταραχών, για την δυσεντερία , για την υδρωπικία, την επιληψία και την σύφιλη. Το αλάτι όμως έμελλε να προκαλέσει για πρώτη φορά επίδειξη της φαρμακολογικής ισχύος του στους πολέμους του Μ. Ναπολέοντα. Ο αποδεκατισμός των στρατιωτών του στη Ρωσία οφειλόταν όχι μόνο στο κρύο αλλά και στο γεγονός ότι λόγω της έλλειψης αλατιού οι πληγές τους αδυνατούσαν να κλείσουν , με αποτέλεσμα το θάνατο τους. Το γεγονός αυτό προκάλεσε το έντονο ενδιαφέρον των φυσιολόγων και φαρμακολογιών της εποχής , που άρχισαν να μελετούν συστηματικά την φυσιολογία και φαρμακολογία του αλατιού. Πρώτα επικεντρώθηκαν σε συλλογή παρατηρήσεων που είχαν πρώτοι συλλέξει οι φαρμακοποιοί και οι φυσιοδίφες. Ο χώρος των φαρμακειών την εποχή εκείνη, αποτελούσε στην κυριολεξία την πηγή επιστημονικής βιβλιογραφίας, πειραματισμού και αντιπαράθεσης. Εάν έψαχνε κάποιος να βρει πληροφορίες για μια ουσία, δεν είχε παρά να επισκεφτεί ένα φαρμακοποιό. Κι αυτό γιατί ο φαρμακοποιός της εποχής εκείνης άκουγε από τον μπροστινό πάγκο τις παρατηρήσεις των ασθενών πελατών του, κάποιοι από τους οποίους ήταν επιστήμονες . Στην συνεχεία πήγαινε στο πάγκο του εργαστηρίου και προσπαθούσε να κάνει την σύνθεση.

Μια τέτοια ιδέα ήταν της μόδας στα φαρμακεία της εποχής εκείνης στη Γαλλία, την Γερμανία και την Αγγλία : Η ομοιόσταση. Κάποιοι φυσιοδίφες είχαν ανακαλύψει ότι υπάρχει βασική διάφορα ανάμεσα στην συμπεριφορά των ψαριών του γλυκού και του αλμυρού νερού. Τα ψαριά του αλμυρού νερού καταπίνουν συνέχεια νερό, ενώ αυτά του γλυκού, καθόλου. Το αίτιο και στις δυο περιπτώσεις ήταν ένα.: το χλωριούχο Νάτριο. Το ψάρι του αλμυρού νερού καταπίνει συνεχεία νερό για να υπερκεράσει την χαμηλή συγκέντρωση χλωριούχου νατρίου στο αίμα του, σε σχέση με το θαλασσινό νερό. Παρά τον όγκο των υγρών που καταπίνει, η διούρηση είναι ελάχιστη, όμως η αποβολή χλωριούχου νατρίου από τα νεφρά είναι ισχυρή, κι έτσι το ψάρι διατηρεί την ισορροπία αλάτων στο αίμα του. Αντίθετα στα ψαριά του γλυκού νερού, η συγκέντρωση του αλατιού είναι υψηλότερη στο αίμα τους σε σχέση με το νερό. Γι αυτό και αποφεύγουν να καταπιούν νερό για να μην προκληθεί αλατοδιουρηση . Οι ανακαλύψεις του Δαρβίνου ωθούσαν τους φυσιολόγους στο να ψάχνουν για μαθηματικές αναλογίες που θα ενίσχυαν η θα απέρριπταν την θεωρία της εξέλιξης. Όταν υποστηρίχτηκε ότι η συγκέντρωση του χλωριούχου Νατρίου στο αιμα βρισκόταν πολύ κοντά στην περιεκτικότητα του θαλασσινού νερού σε αλάτι (σήμερα δεν δεχόμαστε αυτήν τη θεωρία) γεγονός που συνηγορούσε υπέρ της άποψης ότι η ζωή ξεκίνησε στην θάλασσα, έγινε στην κυριολεξία επανάσταση στην έρευνα του χλωριούχου Νατρίου. Γνωρίζοντας τις παρατηρήσεις που έγιναν στα ψάρια, και πειραματιζόμενος σε θηλαστικά αυτή τη φορά, ο φυσιολόγος και φαρμακολόγος Claude Bernard διατυπώνει τη θεωρία του milieu exterieur, που ώθησε την έρευνα για την σύσταση των υγρών των ιστών, και τους μηχανισμούς της ομοιόστασης.

Το 1832, δυο Βρετανοί Ιατροί, οι Lewis και Latte άκουσαν σύμφωνα με την Ιστορία, τις θεωρίες της ομοιόστασης από τον φαρμακοποιό με τον οποίο συνεργάζονταν και έφτιαξαν το πρώτο ισότονο διάλυμα Χλωριούχου νατρίου (0.9 %) που το χρησιμοποίησαν επιτυχώς σε ασθενή που έπασχε από χολέρα. Τα αποτελέσματα ήταν τόσο ενθαρρυντικά, που το ισότονο διάλυμα χλωριούχου νατρίου άρχισε να μελετάται δια πασαν νόσον. Σε αυτό συνετέλεσε η εξέλιξη του φλεβοκαθετηρα, η αποστείρωση, η ανακάλυψη του πλαστικού, και η βελτίωση στις τεχνικές καθαρισμού του Χλωριούχου Νατρίου. Η έρευνα για το Χλωριούχο Νάτριο χρηματοδοτήθηκε λογω της μεγάλης πολιτικοοικονομικής σημασίας του : Το 1930 ο Γκάντι ξεκινάει την δική του πάλη ενάντια στην Αγγλική αποικιοκρατία, ζητώντας από τους Ινδούς να αψηφήσουν τον Αγγλικό νόμο που φορολογούσε υπέρμετρα το αλάτι, ενώ το διατηρούσε σε μονοπωλιακό καθεστώς.

Σήμερα, το ισοτονικό διάλυμα του χλωριούχου Νατρίου χρησιμοποιείται στην επείγουσα ιατρική για τις περιπτώσεις απώλειας υγρών και ηλεκτρολυτών, για τον έλεγχο της καρδιακής παροχής, για το πλύσιμο των ερυθρών αιμοσφαιρίων σε εξειδικευμένες μεταγγίσεις, ενώ αποτελεί έναν εξαίρετο φορέα για την διάλυση διάφορων φάρμακων. Επίσης χρησιμοποιείται σαν τοπικό ρινικό αποσυμφορητικο . Οι πνευμονολόγοι το χρησιμοποιούν για να μετρήσουν την βρογχική υπεραντιδραστικοτητα (Saline test). Η φαρμακευτικη ήταν πάντα το αλάτι της Χημείας.

Οι φαρμακοποιοί χρησιμοποιούν το αλάτι τόσο στον μπροστινό όσο και στον οπίσθιο πάγκο του φαρμακείου τους. Μια από τις χρήσεις του στο οπίσθιο πάγκο, είναι για να αποχωρήσουμε τις δυο φάσεις ενός γαλακτώματος . Εάν θέλετε να μάθετε τι κρύβει ένα γαλάκτωμα, ρίξτε του μπόλικο αλάτι, και τότε θα παρατηρήσετε ότι οι φάσεις του θα ξεχωρίσουν στην υδατική και την λιπαρή.